Qızdırma xəstəlik deyil, əksinə fərqli xəstəliklərin əlaməti kimi meydana çıxır. Bədən hərarətinin yüksəlməsi elə də qorxulu bir hal deyil. Əksinə temperaturun yüksəlməsi bədənin reaktivliyinin (yəni zərərli maddə və ya mikroorqanizmlərə qarşı reaksiya qabiliyyəti) güclü olmasını göstərir.
Sağlam adamlarda bədən hərarəti sabit olur, səhər—axşam hərarəti arasında fərq az olur, fərq 0,3 və ya 1 dərəcə arasında olur. T- ra 37 dərəcədən artıq olmamalıdır. Uşaqlarda bir qədər yuxarı, qocalarda isə, aşağı olur. Düz bağırsaqda hərarət qoltuq və qasıq nahiyəsindən bir dərəcə yüksək olur. Adətən, hərarət qoltuq nahiyəsində yoxlanır. Bu zaman qoltuq çuxuru təmiz silinir, termometr ən dərin hissəyə qoyulur, 10 dəqiqə saxlanır. Sonra termometr içində dezinfeksiyaedici məhlul olan bankaya qoyulur. Uşağın hərarətini qasıq büküşündə ölçülür.
Qızdırma haqqında bədən temperaturunun 38°C-dən yüksək olması zamanı danışılır. Temperaturun ən düzgün təyin etmə üsulu onun düz bağırsaqda, qulaqda və ya ağız boşluğunda ölçülməsidir.
Normal bədən temperaturu səhərlər ağız boşluğunda 36.8±0.4°C hesab edilir.
Temperaturun yüksəlməsindən aslı olaraq qızdırmanın aşağıdakı formaları müəyyən edilir:
- Temperaturun 38°C-yə qədər yüksəlməsinə subfebril qızdırma deyilir
- Bədən temperaturunun 38-38,5°C arasında olması mülayim qızdırma hesab edilir
- Bədən temperaturunun 39°C-dən çox olması yüksək qızdırma hesab edilir.
Bədən temperaturu baş beyində hipotalamus tərəfindən tənzim edilir. Pirogen adlanan maddələr bədən hərarətinin tənzimi üçün cavabdehdirlər. Orqanizmin özündə sintez edilən endogen və ya bakteriya, virus, göbələk və parazitlər tərəfindən ifraz edilən ekzogen pirogenlər hipotalamus vasitəsilə bədən hərarətini yüksəldir. Pirogenlər bədəndə prostoqlandin E2-nin (PGE2) sintezini təmin edir ki, PGE2 öz növbəsində hipotalamusa təsir edərək bədənin sistemli reaksiyasını törədir.
TİBBİ TERMOMETR. Termometr—insan bədəninin hərarətini ölçmək üçün cihazdır. Nazik şüşədən ibərət korpusu və korpusun aşağısında civə üçün rezervuar var. civə olan hissə nazik şüşə borucuq—kapillyar ilə birləşib, kapillyarın üzərində şkala bərkidilib. Şkala bədən hərarətini 0,1 dərəcə dəqiqiliyi ilə ölçmək üçün nəzərdə tutulub, 34—42 dərəcə arasında hərarəti ölçür. Bədənin hərarətini ölçdükdə istinin təsirindən civə qızır və kapillyara keçir və bədənin tempraturasına uyğun şkalaya qalxır. Termometrin göstəricisi hərarəti ölçdükdən sonra dəyişmir, yalnız onu silkələdikdə öz yerinə qayıdır. Hərarətin ölçülməsinin çox böyük diaqnostik əhəmiyyəti var.
Adətən bədən hərərıtini qoltuqaltı çuxurda (qasıq büküşündə, düz bağırsaqda ) ölçürlər, bu zaman civə olan hissə quru silinmiş qotuqaltı çuxura qoyulur, 7-10 dəqiqə müddətində (düz bağırsaqda 5 dəq.) saxlanır. Gündə 2 dəfə səhər saat 7-də, axşam 18.00—da ölçülür və t—vərəqində qeyd edilir. Ev şəraitində karton qutuda saxlanır, işlətməzdən əvvəl spirtlə və ya odekolonla silinir.
Qızdırmanın tipləri. Qızdırma həm infeksion və həm də qeyri—infeksion təbiətli xəstəliklər zamanı müşahidə edilir. Qızdırmanın inkişafında 3 stadiya ayırd olunur. 1—ci t-un qalxması, 2-ci nisbi olaraq həmin səviyyədə qalması, 3-cü düşməsi. T-un düşməsi kritik—kəskin bir neçə saat müddətində, litik—tədricən bir neçə gün müddətinə ola bilər.
Qızdırmanın xarakteri onun səbəbləri haqqında ilkin fikir yarada bilər. Xarakterinə görə qızdırmanın aşağıdakı tipləri qeyd olunur:
- Subfebril hərarət: bədən temperaturu 38°C-yə qədər yüksələ bilir və gün ərzındə bu həddə qədər dəyişə bilir. Bu tip qızdırma adətən vərəm, revmatik xəstəliklər və xərçəng zamanı qeyd edilir.
- Daimi qızdırma (febris continua): gün ərzındə çox dəyişməyən (1°C-dən az) davamlı yüksək hərarət qeyd edilir. Bu tip hərarət bakterial və ağır virus infeksiyaları zamanı ola bilər.
- Zəiflədici qızdırma (febris remittens): gün ərzində çox dəyişən (2°C-yə qədər), amma normal səviyyəyə düşməyən yüksək hərarət qeyd edilir. Bu tip qızdırma lokal məhdudlaşmış bakterial infeksiyalar, orta qulaq iltihabı, burun ətrafı ciblərin iltihabı və sidik yollarının infeksiyaları zamanı rast gəlinir.
- Dəyişən qızdırma (febris intermittens): gün ərzində çox dəyişən (2°C-yə qədər) və normal səviyyəyə qayıda bilən yüksək hərarət qeyd edilir. Bu tip hərarət daha çox sepsis və absesslər zamanı rast gəlinir.
- Qayıdan qızdırma (febris recurrens): müntəzəm olaraq normal hərarətli günlərlə kəsilən qızdırma epizodları qeyd olunur. Bu tip gızdırma daha çox malariya zamanı qeyd edilir.
Qızdırmanın səbəbləri. Qızdırmanın çeşidli səbəbləri mövcuddur. Ən tez-tez rast gəlinən səbəb bakterial və ya virus infeksiyalarıdır. Bununla yanaşı, iltihabi və revmatik xəstəliklər, eləcə də xərçəng də qızdırma törədə bilir. Aşağıda ən çox rast gəlinən səbəblər və yanaşı gedən əlamətlər qeyd edilmişdir:
- Yuxarı tənəffüs yollarının infeksiyaları. Yanaşı olaraq zökəm, öskürək, boğazda ağrı;
- Orta qulağın iltihabı. Yanaşı olaraq qulaqda ağrı, ağır eşitmə;
- Bronxitlər. Yanaşı olaraq öskürək, təngnəfəslik;
- Tonzillit (Angina). Yanaşı olaraq boqazda ağrı, badamcıqlarda irinləmə və ağızdan iy;
- Siunsitlər (Sinusitis). Başqa sözlə burunətrafı ciblərin iltihabı adlandırılan sinusitlər zamanı yanaşı olaraq burundan ifrazat, tıntıllıq və baş ağrıları;
- Mədə-bağırsaq infeksiyalrı. Yanaşı olraq ishal və qusma;
- Ağciyərlərin iltihabı (Pnevmoniya). Yanaşı olaraq öskürək, təngnəfəslik, döş qəfəsində ağrılar;
- Sidik yollarının infeksiyaları. Yanaşı olaraq sidiyə getmə ağrılı, tez-tez və yarımçıq olur. Qarının aşağı nayihəsində zəif ağrılar olur;
- Yanaşı olaraq sağ qalça çuxuru nayihəsində ağrılar və gərginlik, ürəkbulanma, qusma;
- Meningit—beyin qişasının iltihabı adlanan meninqitlər zamanı yanaşı olaraq başda ağrılar, boyun əzələlərində gərginlik, işıqdan qorxu və digər nevroloji əlamətlər;
- Osteomielit—sümük iltihabı adlanan osteomielitlər zamanı yanaşı olaraq sümükdə ağrı, iltihaba uğramış regionda qızartı və şişkinlik qeyd olunur;
- Abses-məhdudlaşmış irinlik adlanan abses zamanı yerləşməsindən aslı olaraq şişkinlik, qızartı, ağrı və əl vurduqda istilik;
- Bəzi spesifik infeksiyalar: HİV, Vərəm, Bruselyoz, Malariya və s. Yanaşı olaraq bu infeksiyalar zamanı fərqli xarakterik əlamətlər;
- İltihabi Bağırsaq xəstəlikləri. Bunlara Kron xəstəliyi, xoralı kolit aid edilir. Yanaşı olaraq ishal, qarında ağrı, qanlı nəcis ifrazı;
- Revmatoloji xəstəliklər. Yanaşı olaraq dizlərdə ağrı, qızartı, şişkinlik;
- Xərçəng xəstəlikləri. Qızdırma törədə biləcək xərçəng xəstəliklərinə leykoz, limfomaları aid etmək olar. Yanaşı olaraq limfa düyünlərinin böyüməsi, zəiflik, səbəbsiz arıqlama
- Bəzi dərman maddələri də qızdırma verə bilir.
Qızdırma zamanı bədən dəri vasitəilə çoxlu maye itirir. Bu itkinin yerini doldurmaq üçün çoxlu miqdarda su, çay, meyvə şirələri içmək tövsiyyə olunur. Çoxlu mayenin qəbulu eyni zamanda qızdırmanı törədən faktorların tər və ya sidik vasitəsilə xaric edilməsinə də kömək edir. Qızdırma zamanı elə geyim seçmək lazımdır ki, bədən istini xaricə ötürə bilsin. Bu nöqteyi-nəzərdən nazik pambıqdan alt köynəkləri daha məqsədəuyğundur. Qızdırma zamanı otaq temperaturunun yüksək olmasına elə də ehtiyac yoxdur. Tövsiyyə olunur ki, qızdırmalı çox fiziki işlə məşğul olmaq məqsədəuyğun deyil və qısa bir müddət istirahət götürmək daha düzgündür. Amma bütün günü yataqda keçirmək də tövsiyyə olunmur. Hərarətinin çox yüksək olması hallarında soyuq su ilə isladılmış dəsmalla bədən silinə bilər. Su çox soyuq olmamalı və bu prosedura 10-15 dəqiqədən çox olmamalıdır. Qızdırmanın salınması üçün hər hansı bir dərman maddəsinin özbaşına istifadə edilməsi düzgün deyil və mütləq həkimin məsləhəti ilə qəbul edilməlidir.
Yuxarıda sadaladıqlarımızdan görünür ki, hərarət fərqli səbəblərdən yarana bilir və ağırlıq dərəcəsinə görə bir-birindən kəskin fərqlənə bilir. Elə qızdırma olur ki, öz-özünə keçib gedir. Amma eləsi də var ki, həkimin ciddi nəzarəti altında müalicə olunmalı və hətta bəzən cərrahi əməliyyat belə keçrilə bilər. Odur ki, hansı hallarda həkimə müraciət etmənin lazım gəliyi haqqında dəqiq tövsiyyə vermək çətindir. Hətta adi insanın diqqətini çəkməyən və xəstəni çox narahat etməyən qızdırma həkim tərəfindən ciddi bir patologiyanın səbəbi kimi qiymtləndirilə bilər. Bu nöqtey-nəzərdən qızdırma hallarında həmişə həkimə müraciət etmək tövsiyyə edilir. Aşağıdakı hallarda həkimə müraciəti qətiyyən gecikdirmək olmaz:
- Çox yüksək qızdırma
- Bir neçə gen davam edən qızdıma
- Qızdırma ilə yanaşı digər şikayətlər olarsa: ürəkbulanma, qusma, sidiyi getmənin ağrılı olması, qarında ağrı, ümumi zəiflik və s.
- Qızdırma ilə yanaşı nevroloji əlamətlərin, qıcolmaların olması
Müalicə. Qızdırmanın səbəbindən aslı olaraq müalicəsi həkim tərəfindən təyin edilir. Məsələn, bakterial infeksiyalar zamanı həssaslıq nəzərə alınaraq antibiotiklərin təyini ilə müalicə aparıla bilər. Əgər qızdırmanın səbəbi absesdirsə yerləşməsindən aslı olararaq fərqli üsullarla açılaraq irin xaric edilməlidir. Əməliyyatdan sonra isə həkim infeksiyanın tam aradan qaldırılması üçün fərqli dərmanlar təyin edə bilər. Beləliklə, qızdırma zamanı əsas məqsəd qızdırmanı törədən səbəbin düzgün müəyyən olunması və onun zamanında aradan qaldırılmasıdır.
