TƏNƏFFÜS YOLLARININ XƏSTƏLİKLƏRİ
Mövzunu hazırladı: biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zamanova Sevda Xasay q
Məmmədova Nahidə Məcid q.
KƏSKİN BRONXİT. Bronxlarda baş verən iltihabi xəstəlikdir, bakteriyalar, viruslar, mikoplazmalar tərəfindən törədilir.
Şikayətləri; zökəm əlamətləri, boğazda ağrı, göynəmə ilə başlayır, öskürək tutma xarakterli, selikli, selikli – irinli bəlğəm ifrazı ilə, ümumi zəiflik, kefsizlik, baş ağrıları, iş qabiliyyətinin azalması.
Obyektiv; t-ra artır, sərt tənəffüs, quru xırıltılar eşidilir.
Müalicə; antibakterial – antibiotik (ampisillin, ampisid və s.) və sulfanilamid preparatlar, öskürək əleyhi, bəlğəm ifrazını artıran, həmçinin yayındırıcı müalicə vasitəsi kimi xardal yaxması, yod kletkası, isti ayaq vannaları istifadə olunur.
10-12 gün müddətinə ya sağalma, yaxud da xroniki formaya keçid baş verir.
BRONXİAL ASTMA; xırda bronx və bronxiolalarda spazm və ödem nəticəsində boğulma tutmaları ilə keçən xəstəlikdir. Kəskinləşmə və remissiya fazaları ilə keçir.
Etiologiya; tənəffüs orqanlarında infeksion proseslərin və həmçinin q- infeksion amillərin (toz, qida, dərman maddələri) təsirindən baş verir. Bu amillər orqanizmi sensibilizə edir.
İnfeksion – allergik, q – infeksion allergik atopik növləri ayırd olunur.
Kəskinləşməyə səbəb respirator xəstəliklər, soyuqdəymə, sinir gərginliyi, müxtəlif allergenlərin təsiridir.
Şikayətləri; nəfəs vermə çətinləşir, çətin ifraz ounan bəlğəmli öskürək, boğulma tutmaları.
Obyektiv; akrosianoz, avazıma, dəri soyuq tərlə örtülü, xəstə oturaq vəziyyətdə əllərini stulun kənarına dayaq verir. Təngənəfəslik müşahidə olunur. Tənəffüs səthi olur. Nəfəs vermə çətin, uzanmış, quru xırıltılar eşidilir.
Müalicə; antibakterial, bəlğəmgətirici, burun – boğazda infnksiya ocaqlarını ləğv etmək, bronxolitik, spazma əleyhi, antiallergik, sakitləşdirici müalicə təyin edilir. Adi müalicə kömək etmədikdə qlükokortikoidlərdən istifadə edilir (prednizolon). Bundan başqa tutmadan kənar vaxtlarda duz şaxtalarında nəfəs almaq yolu ilə də müalicə yaxşı effekt verir.
Təxirəsalınmaz kömək; yüngül tutma zamanı 1-2 tablet teofedrin daxilə verilir, xardal yaxmaları, isti ayaq vannaları istifadə olunur. Dəri altına 0,5-1,0 ml 0,1 %-li adrenalin hidroxlorid yeridilir. 1ml 5%-li efedrin yeridilir. Əgər hipertoniya xəstəliyi, stenokardiya, ürək çatmamazlığı varsa yuxarıda adı çəkilən dərmanlardan istifadə etmək olmaz. Bu zaman v/d 10,0ml 2,4 %-li eufillin 20%-li –20 ml qlükoza ilə birlikdə vurulur.
AĞ CİYƏRLƏRİN İLTİHABI. PNEVMONİYA
Pnevmoniya ağciyərlərin alveollarında, aralıq toxumasında iltihabi prosesin getməsilə səciyyələnən xəstəlikdir. Pnevmoniya zamanı ağciyərin müəyyən payı (krupoz pnevmoniya) və ya paydaxili ayrı-ayrı sahələri (bronxopnevmoniya), bəzən isə bronxların divarı və parietal plevra prosesə cəlb oluna bilər. Uzun müddət pnevmoniyalar kəskin və xroniki gedişli pnevmoniyalara bölünürdü. Lakin Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının qəbul etdiyi “Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı”nda həmin rubrika olmadığı üçün bu gün “kəskin pnevmoniya” termini istifadə olunmur. Həmin təsnifatda pnevmoniyalar xəstəliyin törədicisinə görə pnevmokok, stafilakok və s. pnevmoniyalara bölünür.
Təsnifat:
Praktiki nöqteyi-nəzərdən pnevmoniyaları iki sinfə – “məişət” və “hospital” pnevmoniyalarına bölmək daha doğru olar. Bu siniflərdən hər biri xəstəliyin yarandığı yer ilə səciyyələnir, müəyyən xüsusiyyətlərə və ən əsası, törədici spektrinə malikdir. Belə bölünmə empirik (ilkin) antibakterial preparatın seçiminə əsas verir. Pnevmoniyaların bu cür təsnifatı kliniki-patogenetik prinsipə əsaslanır, epidemioloci şəraiti və risk amillərini nəzərə alır. Bu mövqedən çıxış edilərsə, pnevmoniyaların təsnifatının aşağıdakı kimi verilməsi məqsədəuyğyn hesab olunur:
– sıx təmaslı kollektivlərdə olan xəstələrin pnevmoniyası;
– ağır somatik xəstəlikləri olan şəxslərdə müşahidə olunan pnevmoniyalar;
– nozokomial (hospital) pnevmoniyalar;
– aspirasion pnevmoniyalar;
– immun çatışmazlığı olan xəstələrdə müşahidə olunan pnevmoniyalar.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu təsnifatda da “məişət” və “hospital” törədicilər arasındakı fərq qalır və bu fərq hər zaman nəzərə alınmalıdır. Təsnifatda qeyd olunan formaları ayrı-ayrılıqda araşdıraq.
Sıx təmaslı kollektivlərdə olan xəstələrin pnevmoniyası. Bu, “məişət pnevmoniyaları”nın ən çox təsadüf edilən formasıdır. Xəstəlik praktiki olaraq sağlam adamlarda, əsasən qış vaxtı, müəyyən epidemioloci vəziyyətlərdə, xüsusən virus epidemiyaları zamanı yaranır. Risk amilləri kimi heyvan və quşlarla təmas, xarici ölkələrə səyahət, kondisionerin təsiri və s. qeyd olunur. Əsas törədiciləri: pnevmokoklar, xlamidiyalar, müxtəlif viruslar və sairə.
Ağır somatik xəstəlikləri olan şəxslərdə müşahidə olunan pnevmoniyalar ağciyərlərin xroniki obstruktiv xəstəlikləri, istənilən mənşəli ürək çatışmazlığı, qaraciyər sirrozu, şəkərli diabet, xroniki alkoqolizm və digər xəstəliklər fonunda yaranır. Yaşlı şəxslər arasında daha çox təsadüf edir. Əsas törədiciləri: pnevmokok, stafilokok, başqa qrammənfi və qarışıq mikroorqanizmlərdir.
Nozokomial (hospital) pnevmoniyalar stasionara daxil olandan bir neçə gün sonra başlayır. Nozokomial (hospital) infeksiyaların bir formasıdır; sidik yolları və yara infeksiyalarından sonra üçüncü yeri tutur. Hospital pnevmoniyalardan ölüm halları 20% təşkil edir. Xəstənin intensiv müalicə və ya reanimasiya şöbəsində olması, süni tənəffüs cihazına qoşulması, pasiyentə traxeostomiya, bronxoskopiya keçirilməsi və sairə hospital pnevmoniyanın risk amilləri hesab olunur. Əsas törədiciləri qrammənfi mikroorqanizmlər və stafilakoklardır.
Aspirasion pnevmoniyalar. Alkoqolizmin ağır formaları, epilepsiya, komatoz vəziyyətlər, beyin qan dövranının kəskin pozuntuları və başqa nevroloci xəstəliklər, nazoqastral zond və sairə zamanı yaranan pnevmoniyalardır. Anaerob infeksiya, stafilakok və qrammənfi mikroorqanizmlər aspirasion pnevmoniyaların əsas törədiciləridir.
İmmun çatışmazlığı olan xəstələrdə müşahidə olunan pnevmoniyalar birincili və ikincili immun çatışmazlığı olan xəstələrdə yaranır. Şiş xəstəliklərilə bağlı kimya terapiyası və immundepressiv müalicə alan şəxslər xəstəliyə düçar olanların əksəriyyətini təşkil edir. Əsas törədiciləri qrammənfi mikroorqanizmlər, göbələklər, sitomeqalovirus və sairədir.
Bunlarla yanaşı, pnevmoniyaların müxtəlif variantları haqqında da oxuculara məlumat verməyi məqsədəuyğun hesab edirik.
Pnevmokok pnevmoniyası sıx təmaslı kollektivlərdə olan pnevmoniyalar arasında ən çox təsadüf edilən formadır. Qrip epidemiyaları zamanı daha çox təsadüf edilir. Kəskin başlayır, “paslı” bəlğəm, herpes labialis (30%) və s. qeyd olunur. Penisilinlərin tətbiqi yaxşı səmərə verir.
Mikoplazma pnevmoniyası sıx təmaslı kollektivlərdə olan pnevmoniyaların 10%-ni təşkil edir. Əsas etibarı ilə uşaqlarda və payız-qış aylarında yaşlılar arasında təsadüf edilir. Tədricən, kataral əlamətlərlə başlaması və klinik əlamətlərin (mialgiyalar, miokardın zədələnməsi və s.) zəif olması ilə səciyyələnir. Penisilinlər və sefalosporinlər səmərə vermir.
Hemofil çöplərin törətdiyi pnevmoniya. Bu pnevmoniya ağciyərlərin obstruktiv xəstəlikləri, ürək çatışmazlığı fonunda, habelə siqaret çəkən şəxslərdə və ahıllarda yaranır. Penisilinlər səmərə vermir.
Legionellyoz pnevmoniya. Legionellyoz infeksiyanın bir növüdür. Risk amilləri kimi torpaq işləri, kondisionerin təsiri, immun çatışmazlığı vəziyyətləri göstərilir. Kəskin başlaması, ağır gedişi, ağciyərxarici əlamətlərin (ishal, qaraciyərin böyüməsi, ensefalopatiya və s.) olması ilə səciyyələnir. Penisilinlər səmərə vermir.
Xlamidioz pnevmoniya. Məişət pnevmoniyalarının 10%-ni təşkil edir. Risk amili kimi quşlarla təmas (quş saxlayan və quş alverilə məşğul olanlar) göstərilir. Kəskin başlayır, quru öskürək, şüurun pozulması, laringit, boğaz ağrıları qeyd olunur.
Stafilokok pnevmoniyası. Məişət pnevmoniyalarının 5%-ni təşkil edir. Risk amilləri kimi xroniki alkoqolizm və ahıllıq qeyd olunur. Xəstəlik kəskin başlayır və intoksikasiya əlamətləri müşahidə olunur; pnevmotoraks baş verə bilər.
Anaerob infeksiyanın törətdiyi pnevmoniyalar. Adətən, alkoqoliklərdə, epilepsiyalı xəstələrdə, operasiyadan sonrakı dövrdə və s. baş verir. Ağciyər absesi və empiyema yaranması ehtimalı var.
Klebsiellanın (Fridlender çöpünün) törətdiyi pnevmoniyalar. Adətən, xroniki alkoqoliklərdə, şəkərli diabet, qaraciyər sirrozu olan xəstələrdə immundepressiya fonunda yaranır. Kəskin başlayır, ağır intoksikasiya, tənəffüs çatışmazlığı və s. qeyd olunur. Tək-tək abses inkişaf edə bilər.
Bağırsaq çöplərinin törətdiyi pnevmoniyalar. Şəkərli diabetli xəstələrdə tez-tez yaranır. Adətən, ağciyərin aşağı payında yerləşir və empiyema yarada bilir.
Göyirintörədən çöplərin törətdiyi pnevmoniyalar hospital pnevmoniyaların bir növüdür. Reanimasiya şöbələrində müalicə olunan və süni tənəffüs cihazına qoşulmuş, habelə bronxoskopiya keçirilmiş ağır xəstələrdə (şiş xəstəlikləri, operasiyalar və s.) yaranır.
Göbələk pnevmoniyaları kimya terapiyası almış bədxassəli şişləri olan xəstələrdə, həmçinin uzun müddət antibiotik terapiyası və immundepressantlarla müalicə almış xəstələrdə müşahidə edilir. Penisilinlər, sefalosporinlər və aminoqlikozidlərlə müalicə səmərə vermir.
Pnevmosist pnevmoniyalar. Birincili və ikincili immunçatışmazlığı olan və immundepressiv terapiya alan xəstələrdə, orqan transplantasiyası aparılmış şəxslərdə müşahidə edilir. Kistalar əmələ gələ bilər.
Virus pnevmoniyaları. Adətən, virus infeksiyaları (A qripi və s.) dövrü yaranır. Klinik mənzərə müvafiq virus infeksiyasının gedişini xatırladır. Sırf virus pnevmoniyalarının mövcudluğu bütün alimlər tərəfindən qəbul olunmur. Ehtimal olunur ki, viruslar ağciyərlərin yerli müdafiəsini zəiflədir ki, bu da bakterial infeksiyanın inkişaf etməsinə səbəb olur.
Kliniki gedişi:
Pnevmoniyaların kliniki gedişi bir sıra əlamətlərlə səciyyələnir.
Pnevmoniyaların ağciyər əlamətləri: təngnəfəslik, öskürək, bəlğəm ifrazı (selikli, irinli-selikli, “paslı” və s.), tənəffüs zamanı ağrılar, lokal kliniki əlamətlər, lokal rentgenoloci dəyişikliklər.
Ağciyərdən xaric əlamətlər: yüksək hərarət, üşütmə, çox tərləmə, mialgiyalar (əzələlərdə ağrılar),baş ağrıları, sianoz, taxikardiya, “herpes labialis” (uçuqlama), selikli qişaların zədələnmələri, periferik qanda dəyişikliklər (leykositoz, EÇS-in artması və s.), sarılıq əlamətləri və s. Bu və ya digər əlamətin mövcudluğu, onun ifadə edilməsi, törədicidən, ağciyərlərin yerli müdafiəsindən və orqanizmin digər sistemlərinin (immun sisteminin və s.) xüsusiyyətlərindən asılıdır. Ağır somatik xəstəliklər, immun çatışmazlıq vəziyyətləri, ahıllıq və başqa amillər pnevmoniyaların atipik gedişinə səbəb olur. Bu zaman ağciyər iltihabının fiziki əlamətləri özünü ya zəif büruzə verir və ya heç olmur, qızdırma qeyd edilmir, bunun əksinə olaraq, ağciyərdən xaric əlamətlər üstünlük təşkil edir.
Fəsadları:
Bu xəstəliyə dırnaqarası baxanlar da olur. Bu qəbildən olan insanlara deməliyik ki, uzunmüddətli, qeyri-adekvat müalicə əhəmiyyətli ağciyər və ağciyərdən xaric fəsadlara gətirib çıxara bilər.
Ağciyər fəsadları: plevrit, ağciyərin abses və qanqrenası, ağciyərin destruksiyası, bronxoobstruktiv sindrom, kəskin tənəffüs çatışmazlığı və ağciyər ödemi.
Ağciyərdən xaric fəsadlar: infeksion-toksiki şok, kəskin ağciyər ürəyi, miokardit, endokardit, perikardit, sepsis, meningit, meninqoensefalit, anemiyalar, ağır gedişli pnevmoniyalar zamanı hətta psixozlar.
Müalicə:
Pnevmoniyaların müalicəsinin əsasını antimikrob terapiya təşkil edir. Bu zaman təyin olunan antibakterial vasitənin törədiciyə təsiri, optimal doza, preparatın orqanizmə daxil edilmə yolları, xəstəliyin fəsadları və yanaşı gedən xəstəliklər, həmçinin dərman maddəsinin əlavə təsirləri və qiyməti nəzərə alınmalıdır.
Bronxial drenacı yaxşılaşdırmaq məqsədilə bəlğəmi durulaşdıran preparatlardan istifadə olunur. İntoksikasiyanı aradan götürmək üçün çoxlu maye qəbulu məsləhət görülür: hərarətin bir dərəcə artmasına 1 litr maye qəbulu hesabı ilə. İltihabi prosesə bilavasitə təsir etmək məqsədilə iltihabəleyhinə qeyri-steroid maddələr tətbiq edilir. Bunlarla yanaşı, immunkorreksiyaedici preparatlar, immunoqlobulinlər, plazma tətbiq edilir.
KRUPOZ VƏ OCAQLI PNEVMONİYA
Krupoz pnevmoniya – kəskin infeksion xəstəlik olub, bu zaman iltihab prosesi ağ ciyərin bütöv bir payına və plevraya yayılır.
Əksər hallarda krupoz pnevmoniyanı pnevmokoklar, streptokokklar və stafilakokklar əmələ gətirir. Krupoz pnevmoniya döş qəfəsinin əzilməsi nəticəsində ola bilər. Bu xəstəliklərdə bütün yaşlarda olan adamlar, xüsusən cavanlar və yaşlı adamlar xəstələnirlər. Onun əmələ gəlməsinə bədənin soyuması, sərxoşluq, sinir-psixi gərginlik, fiziki iş və intoksikasiyalar, travmalar, yuxarı tənəffüs yollarındakı iltihab prosesləri kömək edir. Xəstəliyə payızda və yazda, havanın temperaturunun birdən-birə dəyişməsi də təsir edir. Xəstəlik kəskin şəkildə bərk üşütmə ilə başlayır, t-39-40° çatır. 12-24 saatın ərzində temperatur düşüb normal həddə çatır, bu zaman xəstə tərləyir, zəiflik hiss edir, AT düşür nəbz tez-tez vurur. Bundan sonra xəstənin halı yaxşılaşır və o dərin yuxuya gedir.
Xəstəliyin xarakterik əlamətləri: döşdə ağrı, öskürək bəlğəmlidir. Ağrı üşütmə ilə bir vaxtda olur, öskürək döşdə ağrı ilə bir yerdə baş verir. Bəğəm əvvəlcə özlü və qəliz, 2 gün pas rəngində olur, proses qurtardıqda isə selikli-irinli olur, hayxırdıqda asanlıqla çıxır.
Ürək-damar sistemində dəyişiliklər əmələ gəlir,ürəyin işi zəifləyir, nəbz dəqiqədə 100-120-yə qədər artır, çox zaman AT düşür.
Qarın boşluğu üzvlərində qusma, iştahın azalması, yaxud heç olmaması, bərk susama, meteorizm müşahidə edilir.
Xəstəliyin ilk günündən sidiyin miqdarı azalır, tünd qırmızı rəngdə olur.
Bir sıra hallarda xəstələrin huşu özündə olmur.
Ocaqlı pnevmoniyada – ağ ciyərin ayrıca bir paycığında və ya bir qrup paycıqlarında gedən iltihabi prosesləri təsvir edilir. Törədicisi: pnevmokokklar, streptokokklar, stafilakokklar, qripvirusları və s. olur. Xəstəlik tədricən inkişaf edir və çox zaman pnevmoniyadan qabaq bronxit olur, xəstə bu zaman əzgin, zəif olur, baş ağrıları və temper. qalxması müşahidə edilir. Qızdırma gah güclənir, gah zəifləyir, bir qaydada olmur, buna səbəb bəzi ocaqlarda prosesin sönməsi və ağ ciyər toxumasında yeni iltihab proseslərinin əmələ gəlməsidir. Temperatur bir neçə gündən tutmuş 1-2 həftəyə qədər yüksək səviyyədə qalır. Zəifləmiş adamlarda və qocalarda pnevmoniya bəzən normal temperaturda keçir. Bu xəstəliyin mühüm əlaməti selikli irinli öskürək, döşdə ağrı, tezləşmiş səthi tənəffüs (dəqiqədə 30-40), təngnəfəslik və sianozdur.
Qanda leykositlərin çoxalması (10-15 minə qədər) və EÇS sürətlənir.
Pnevmoniyalı xəstələr havası yaxşı dəyişilən və gün düşən palatalara qoyulmalıdır. Onun yüngül nəfəs alması üçün çarpayının baş tərəfi bir qədər yuxarı olmalıdır. Dili və ağız boşluğunun selikli qişasını 2%-li hidrogen-peroksid məhlulu ilə isladılmış tamponla silmək lazımdır. Baş ağrısı olduqda başa buz qoymaq lazımdır. Dərman maddələrindən sulfanilamid preparatları (sulfazol, norsulfazol, sulfadimezin və s.) təyin edilir. Bunlardan başqa antibiotiklər (pensilin, streptomissin, tetrasiklin, terramisin və s.) işlədilir. Xəstələrə sinir sistemini sakitləşdirən və yuxu yaxşılaşdıran brom və lyuminal verilir. Ürək-damar sistemini möhkəmlətmək üçün kofein, kamfora, strixnin, etrofantin təyin edirlər. Öskürək və ağrıları kodein, quru bankalar və xardal yaxması kəsir. Xəstələrin yeməyi duru, asan, mənimsənilən, yüksək kalorili və vitaminlərlə zəngin olmalıdır. Xəstə temper. normaya düşdükdən sonra və özünü yaxşı hiss etdikdə 3-4 həftə sonra işə çıxa bilər.
PLEVRİT. Plevra vərəqələrinin iltihabi xəstəliyi olub, 2-cili olaraq ağ cəyər və digər orqan xəstəliklərində ola bilər. Rlevritlər quru və ekssudativ olur.
Quru plevrit; ən çox vərəm etiologiyalı olur.
Şikayətləri; zədələnmiş tərəfdə ağrı – dərindən nəfəs aldıqda, öskürdükdə, asqırdıqda güclənir, quru ağrılı öskürək, az selikli bəlğəm ifrazı, t-un artması, ümumi zəiflik, gecələr tərləmə.
Baxma zamanı xəstə tərəf tənəffüsdə ləngiyir, həmçinin xəstə tərəf üzərində yatır. Rlevranın sürtünmə küyü eşidilir.
Ekssudativ plevrit; plevral boşluğa seroz maye toplanır.
Xəstə tərəfdə əvvəlcə ağrı sonra maye toplandıqca, ağırlıq hissi yaranır, t-ra 39-40 dərəcə olur, təngənəfəslik artır, tərləmə iştahsızlıq , taxikardiya olur.Xəstənin vəziyyəti ağır olur.
Müalicə; çoxlu maye yığıldıqda, plevral punksiya edilir. Əsas xəstəlik müalicə edilir.